Wrzątek: wolna wola

Czy mamy wolną wolę?

Immanuel Kant twierdził, że są trzy wielkie pytania: Czy istnieje Bóg?; Czy istnieje wolna wola?; Czy istnieje życie po śmierci? O ile pierwsze i trzecie pytania mają metafizyczny czy wręcz teologiczny charakter, to drugie pytanie jest natury filozoficznej, czy nawet, jak twierdzą niektórzy, naukowej. Niektórzy z tych ostatnich przekonują, że wiedza naukowa (neurobiologiczna) wyklucza istnienie wolnej woli, gdyż wszelkie nasze decyzje – co ich zdaniem można sprawdzić metodami naukowymi – są predeterminowane. Filozoficznie można jednak zapytać, czy da się rozstrzygnąć ten problem redukując go do wymiaru neuronaukowego? Z kolei obrońcy wolnej woli, których wśród filozofów jest większość, utrzymują, że determinizm da się pogodzić z wolną wolą w postaci tzw. kompatybilizmu. Kompatybiliści utrzymują, że kwestią o największej wadze nie jest brak determinacji, lecz to, iż nasze czyny są dobrowolne.

Rozważania dotyczące wolnej woli, nie mają jedynie teoretycznego wymiaru. Od tego bowiem, czy mamy wolną wolę, czy jej nie mamy zależy niebagatelna kwestia odpowiedzialności, co wiąże się w niektórych przypadkach z wymierzaniem kar, w tym tych najsurowszych. (Jeśli wszystko jest zdeterminowane, to kto ponosi winę?; Twój mózg a może ciało migdałowate?; Czy jesteśmy „ofiarami neuronalnych okoliczności”?)

Być może to sztuka jest najlepszym przykładem posiadania przez człowieka wolnej woli. Czyż chcielibyśmy, żeby Mona Liza czy Pieta, zawdzięczały swoje powstanie samolubnym genom?

Cokolwiek by się nie mówiło o wolnej woli, to pewne jest, że chcemy ją mieć. Ale jeśli jej nie mamy, to kto chce ją mieć – nasz (czyli czyj?) mózg?



Temat wolnej woli to jeden z najbardziej fundamentalnych i złożonych problemów, z którym mierzy się ludzkość od zarania dziejów. Nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji, a jej rozumienie postarają się rozszyfrować specjaliści z dziedziny filozoficznej, prawnej, neurologicznej i artystycznej:

• prof. dr hab. Krystyna Pasterczyk – artystka sztuk wizualnych, rzeźbiarka, zajmuje się obiektem, instalacją, poezją wizualną. Absolwentka Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego w Cieszynie, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (1986). Stopnie artystyczne uzyskała na Wydziale Rzeźby i Intermediów ASP w Gdańsku (doktorat 2001, habilitacja 2009). Od 2023 roku profesor sztuki.

Podczas studiów zaangażowana była w realizację programu prof. Jerzego Wrońskiego Sztuka na Uniwersytecie. Zaliczyła wówczas bauhausowski kurs koloru (J. Albers), prowadzony przez Michaela Kidnera w Cieszynie (1985). Po studiach zatrudniona w macierzystej uczelni. Równolegle wraz z Krzysztofem Morcinkiem i Andrzejem Szewczykiem współtworzyła cieszyńską Galerię Miejsce (1991-97). Działała wówczas w nieformalnej grupie artystycznej: Chlanda, Kuś, Lutyński, Morcinek, Pasterczyk, Szewczyk (do 2001). Pracowała w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych w Miejscu Piastowym (1989-91). Prowadziła pracownię rzeźby w ASP w Katowicach (2009-13). Aktualnie prowadzi pracownię rzeźby i pracownię struktur wizualnych w ISP w Cieszynie. Publikuje w Zeszytach Rzeźbiarskich (wyd. ASP Wrocław). W swoich badaniach artystycznych koncentruje na poszukiwaniu istoty rzeźby / sztuki w jej związku z poezją (szeroko rozumianą). Zdecydowanie odeszła od akademickiej estetyki – formalnych poszukiwań i niezawodności warsztatu, tradycyjnej figuracji – na rzecz bezpośredniości i otwartości wobec materiałów i procesów. Pozostaje w dystansie do najnowszych technologii i wszelkiej wirtuozerii.

• prof. dr hab. Wojciech Załuski –  pracownik Katedry Filozofii i Etyki Prawniczej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 2005 doktoryzował się na UJ w dyscyplinie nauk prawnych na podstawie pracy Sprawiedliwość jako wzajemna korzyść z perspektywy teorii gier (promotor – Jerzy Stelmach). W 2007 uzyskał na Papieskiej Akademii Teologicznej także doktorat z filozofii Skłonnościowa interpretacja prawdopodobieństwa (promotor – Stanisław Wszołek). W 2010 habilitował się na UJ w dyscyplinie prawa, specjalność teoria i filozofia prawa. W 2015 otrzymał tytuł naukowy profesora.

Autor kilkunastu książek, w tym Przeciw rozpaczy. O tragicznej wizji świata i sposobach jej przezwyciężenia (Copernicus Center Press, Kraków 2015), Etycznych aspektów doświadczenia czasu (Wydawnictwo UJ, 2017) oraz wielu artykułów z zakresu filozofii prawa i etyki; Law and Evil: The Evolutionary Perspective (Edward Elgar Pablishing, 2018); The Insanity Defense: A Philosophical Analysis, (Edward Elgar Publishing, 2021, https://www.e-elgar.com/shop/gbp/the-insanity-defense-9781800379848.html). Laureat: stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2010); Nagrody POLITYKI dla młodych naukowców „Zostańcie z nam” (2009); stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (Start, 2006/2008; Homing, 2008/2010); stypendium Max Weber Programme, European University Institute, Florencja (2007/2008). W latach 2017–2020 wiceprezes Polskiego Towarzystwa Bioetycznego. Członek Collegium Invisibile.

• dr Ilona Kotlewska – neurobiolog, neuropsycholog, doktor nauk biologicznych. Pracę doktorską wykonywała w Pracowni Psychofizjologii w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego Polskiej Akademii Nauk. Absolwentka Kolegium Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Matematyczno-Przyrodniczych na Uniwersytecie Warszawskim.

Interesuje się procesami powstawania samoświadomości i ciągłości Ja oraz procesami uwagi wzrokowej. Specjalizuje się w metodach obrazowania pracy mózgu, takich jak elektroencefalografia i rezonans magnetyczny. Laureatka Fulbright Junior Research Award (2017–2018), stypendium ETIUDA przyznawanego przez Narodowe Centrum Nauki oraz stypendium START Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Członkini Stowarzyszenia Rzecznicy Nauki. Swoją pasją do popularyzacji nauki dzieli się na wykładach, w ramach których tłumaczy m.in. „Dlaczego lubimy narzekać?” lub odpowiada na pytanie „Czy wszyscy jesteśmy neuroegoistami?”


Spotkanie poprowadzi:

• dr hab. Dariusz Juruś, prof. UJ – absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego (filozofia) i Politechniki Krakowskiej (architektura), stypendysta uniwersytetów w Bochum, Heidelbergu i Oxfordzie. Zajmuje się filozofią polityki, a także etyką i estetyką. Jest autorem ponad 60 publikacji, w tym monografii „W poszukiwaniu podstaw libertarianizmu” oraz „Filozoficzne koncepcje własności. Od Platona do Marksa”. Pracuje w Instytucie Studiów Międzykulturowych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Członek Rady Programowej Galerii Sztuki Współczesnej BWA SOKÓŁ w Nowym Sączu.